Арча районы тарихы

Тарихка күз салсак...

Рус елъязмаларында Арча XIII гасырдан башлап телгә алына. Арчаның 1174 елда һәм аннан да элегрәк үк булганлыгы турында хәбәрләр бар. Арча 1000 еллык тарихи юлында Казан шәһәре белән янәшә һәм нык аралашып барган. Арча атамасы Казанның түреннән үк башлана. “Арча капкасы”, “Арча кыры”, “Арча ягы”, “Арча юлы” атамалары Казан тирәсендә Арча ягы кешеләре яшәгәнне һәм Арчаның Казан шәһәре яшьтәше булуы хакында сөйләүче дәлилләр. Тарихчы Рыбушкин үзенең Казан тарихына багышланган язмаларында: “Арча Казан шәһәренең үзенә караганда да олырак һәм Бряхов шәһәре чордашы булырга тиеш”, – дип яза һәм Арчаның Идел Болгары турындагы кулъязмаларда данлыклы шәһәр булып торуын әйтә. (Бряхов шәһәре, татар энциклопедик сүзлегендә “Бряхимов” дип язылган, рус елъязмаларында 1006 елгы дип искә алына).

Гарәп чыганакларына караганда, IX-X гасырларда Арча җире Болгар дәүләтенә салым түләп торган. Белгечләр әйтүе буенча, Арчага Идел һәм Түбән Нократ арасындагы җирләр керә. XIII гасырда шул территориядә Арча кенәзлеге оешкан. Анда төрки һәм угро-фин халыклары яшәгән.

Арча төбәге Болгарстан, Алтын Урда, бигрәк тә Казан ханлыгы заманында бу дәүләтләр тормышында гаять зур урын тоткан. Арча кальгасы (ныгытмасы) Нократ елгасы буенча килә торган рус баскынчыларыннан Казан ханлыгын саклап торган. Ул Казан ханлыгының иң ышанычлы һәм иң бай ягы булган.

Болгар елъязмаларында XIII гасыр башындагы Арча бунты турында сөйләнә. Бу хәбәр Кашан, Мәртүбә һәм Алабугага кадәр барып җитә. Ул вакыттагы Болгар дәүләте диктаторы Чилбир баш күтәргән халыкны канга күмгән.

1236-1240 елларда монголларның һөҗүме борынгы Казанга һәм Казан артына кагылмаган булса кирәк. Бу чорларда бирегә Чулман аръягындагы туздырылган җирләрдән, җимерелгән авыл һәм шәһәрләрдән халык күченеп килгән.

Арча җирләре Казан ханлыгы тормышында зур роль уйнаганын да әйтергә кирәк. Беренчедән, күренекле татар галиме Гали Рәхим 1927-1928 елларда Арча җирләрендәге кабер ташларын һәм аларның таралуларын өйрәнеп, бу төбәк Казан ханлыгының үзәге булган, дип саный. Шулай ук, Казан ханлыгы чорында Арча ныгытмасы хан гаскәрләренең җыйналу һәм өйрәнү урыны да булган.

Икенчедән, Арча ягының әйдәүчелек роле аның кенәзләренә дә бәйле. XV-XVI гасыр кулъязмаларында Арча кенәзләре турында шактый күп язылган. Беренче мәртәбә Арча кенәзләре 1379 елда Нократ сугышчыларының Түбән Новгород гаскәрләренә каршы көрәш уңаеннан, икенче тапкыр, 1489 елда Нократ ягының Мәскәү дәүләтенә кушылу вакыйгалары белән искә алына. 1531-1552 еллар язмаларында Арча кенәзләре Богадан һәм Яуш турында да мәгълүматлар да бар. Яуш, Казан ханы Ядкәр кушуы буенча, Арчага рус гаскәрләрен тоткарлау өчен җибәрелгән. Иван Грозный гаскәрләре белән Дөбъяздан 10 мең кешелек нугай ополчениесе дә сугышкан.

Арча ягы Казанны саклаучыларны корал, сугышчылар, атлар һәм ризык белән тәэмин итеп торган. Нугайлар нәселеннән булган Камай исемле морза, руслар ягына чыгып, юкка гына Иван Грозныйны: “Арча ягын кырмыйча, Казанны алып булмый. Башта Арча кальгасын җимерергә, авылларын туздырырга кирәк”, – дип котыртмый. Нәтиҗәдә рус гаскәрләре башта Биектаудагы кальганы ала, аннан Арчага китә. “Бер авылны да калдырмадык, яндырдык, байлыгын таладык, халкын әсир итеп алдык”, – дип яза русларның воеводасы Курбский, мактанып.

Шулай ук, 1552 елда руслар тарафыннан 12 Арча кенәзенең кулга алынуы да билгеле. Бу да Арчаның ниндидер үзәк булганлыгын күрсәтүче дәлил.

Казансу буена урнашкан Арча даругасы әкренләп киңәйгән һәм тора бара Чулман елгасының урта һәм түбән өлешләрен дә үз эченә алган. Соңыннан Арча юлы буенда бу икътисади зонаны даими күзәтү астында тоткан шәһәрләр барлыкка килгән. Бу даруга тирәсендә һәм Арча юлы буйлап яшәгән халыкларны арлар дип йөртү кабул ителгән. 15 гасыр башында Болгар дәүләтенең һәм 1552 елда Казан ханлыгының таркалуы алардагы халыкның хәзерге Казан артына күчүләрен көчәйтә. Казан арты феодал җирбиләүчелекнең үзәгенә әйләнә.

Шулай итеп, Казан артының бөтен тарихи юлында аның халкы составына даими рәвештә яңа этник төркемнәр өстәлеп торган. Алар җирле халык белән аралашкан. Ләкин алар Казан арты татар халкының бердәмлеген тарката алмаган, киресенчә татарлар арасында эреп, кушылып беткән.

Галимнәрнең (Н.И.Воробьев, Ф.Х.Вәлиев) тикшерүләре буенча, Казан арты – “Ак якка” хәзерге Арча, Әтнә, Биектау районнары, Саба һәм Балтач районнарының Арча районы чиге тирәсендәге авыллары керә. Бу территорияләрдә Болгар һәм Алтын Урда дәүләтләре, Казан ханлыгы чоры белән бәйле татар мәдәни традицияләре сакланган, үсеш алган.

Казан руслар тарафыннан яулап алынгач, Казан артына, нигездә, шәһәрдән качып котыла алган халык җыйнала. Алар үзләре белән шәһәр мәдәниятен, шәһәрнең традицион һөнәрчелеген (зәркәнчелек, металл эшкәртү, күнгә чигү, ташка язу һәм каллиграфия), монументаль һәм архитектура сәнгатен алып килә. Боларның барысында да Болгар дәүләтендә булган традицияләр саклана. Казан артының югары сәнгате һәм мәдәнияте һөнәрчеләренең күп булуы белән аңлатыла.

Һөнәрчелек – борынгы бабаларыбызның яшәү рәвеше

Һөнәрчелекнең үсешенә тагын бер сәбәп бар: Казан арты – Арча-Әтнә якларында кеше күп яшәгән. Халкына тукланыр өчен сөрүлек җирләре кирәк булган. Менә шуның өчен дә бу якларда урман бик күп киселгән, киселгән җирләр эшкәртелеп, икмәк үстерү өчен файдаланылган. Республикабызның хәзерге урман картасын карасаң, Әтнә һәм Арча районнары урманнарның бик аз мәйданда булуына инанасың.Чыннан да, бу безнең якта халыкның күп яшәгәнлеген күрсәтә торган дәлил.

Шулай итеп, урман киселә, сөрүлек җирләр арттырыла, ләкин бу гына җитми. Халык һөнәрчелек белән шөгыльләнергә мәҗбүр була. Нәтиҗәдә Казан арты-Арча якларында һөнәрчелек зур үсеш ала. Ә кайда һөнәрчелек, кайда хезмәт – анда шигърият, анда музыка, анда сәнгать. Һөнәрчелек сәүдә элемтәсен дә арттыра. Арчалылар чит җиргә йөри башлый, аралаша, туган җирләренә кайтып, күргәннәрен үзләренең көнкүрешенә кертә, ә күбрәк очракта Казан арты мәдәниятен чит җирләрдә тараталар.

Казан артына шәһәр халкының күчүе Арча шәһәренең, Курса, Ташкичү кебек авылларның икътисади-мәдәни куәтен арттыра. Авылларның күбесендә мәшһүр мәдрәсәләр ачылган, һәр авылда диярлек мәчет янында мәктәп эшләгән.

Казан арты үзәге буларак, Арча ягы җырларда һәм поэмаларда җырлана торган як. Бу якның табигате һәм кешеләре белән бик күпләр сокланган һәм горурланган.

Казан артының авыл мәдәнияте гасыр дәвамында халыкның сәнгати һөнәрчелеге үсешенә уңай тәэсир ясаган. Нәтиҗәдә, профессиональ һәм халык сәнгате кушылмасы формалашкан уникаль утрау барлыкка килә. Алай гына да түгел, Казан артының авыл мәдәнияте нигезендә шәһәр һәм бөтен татар милли мәдәнияте оеша.

Казан арты мәдәниятенең тагын бер үзенчәлеге бар, ул да булса татарларга гына хас бизәү һәм текстлар белән кабер ташлары эшләү.

Мәдәрәсәләрдә китап киштәсе...

Мәчетләр төзү һәм алар янында мәктәп-мәдрәсәләр ачу мөмкинлегеннән бик оста файдаланып, безнең бабаларыбыз рәсми халык мәгарифе сәясәтенә буйсынмаган аерым бер мәгариф системасы төзи. Якташабыз Г.Курсави мөселман дөньясында җәдиди үзгәртеп коруларны башлап җибәрә, ә инде Ш.Мәрҗәни аның эшен дәвам итә.

Авыллардагы гади татар муллары да дөньяның мәшһүр университетларында белем бирерлек дәрәҗәдә гыйлемгә ия булган. Мәсәлән, якташларыбыз Ш. Кышкари, М. Наласави Каһирәдәге әл-Әзһар университетында укыткан.

Биредә безнең якның күренекле мәдрәсәләрендә укыткан, белем биргән укытучы, мәгърифәтчеләр һәм язучыларның кайберләрен әйтеп китергә кирәктер. Алар – мәгърифәтче һәм философ Г.Курсави (1776-1812), Ш. Мәрҗанинең әтисе мелла Баһаветдин Мәрҗәни (1786-1856) һәм галим, тарихчы, философ, мәгърифәтче Ш.Мәрҗәни (1818-1889), галим-математик, астроном, мулла Фәйзулла әл-Мөндеши (1761-1851) һ.б.

Казан губернасының иң зур мәдрәсәләреннән берсе булган Кышкар мәдрәсәсе сәүдәгәр Баязит әл-Кышкари тарафыннан XVIII гасыр уртасында ачыла. Мәчете 1777 елда төзелә, 1865 елда оныгының улы Мортаза бине Мостафа акчасына киңәйтелә.

Кышкар мәдрәсәсе 1917 елга кадәр эшли. Мәдрәсәдә күп кенә күренекле кешеләр гыйлем ала. Алар арасында шагыйрь Г.Кандалый (1797-1860), Г.Тукайның әтисе, Кушлавыч авылы мәчетенең имам-хатибы М.Тукаев (1842-1886), мәгърифәтче Ф.Халиди (1850-1923), шагыйрь Г. Рахманколый (1858-1908) бар.

Ташкичү авылы мәдрәсәсенең дә мәгариф өлкәсендәге эшчәнлеге бәһаләп бетергесез. Мәдрәсә XVIII гасырның башында эшли башлый, мәчетенең кирпеч бинасы 1817 елда сәүдәгәр С.Назыйров акчасына төзелгән. 1821-1856 елларда мәчетнең имам-хатибы Ш.Мәрҗәнинең әтисе Баһаветдин бине Сөбхан әл-Мәрҗани булган. Биредә Ш.Мәрҗани дә белем ала.

Ташкичү мәдрәсәсендә укучылар арасында татар халкының милли азатлык хәрәкәте идеологы, бөтендөнья мөселманнары арасында билгеле шәхес Батырша да бар, аның укытучысы Габдессәләм була. Батыршаның Ташкичүдә укыган вакыты (1734-1744) татар халкы тарихының авыр чорларына туры килә. Россиянең коллонияль сәясәте нәтиҗәсендә, рус булмаган халыкларга карата рухи һәм икътисади террор алып барыла. Батыршаның дөньяга карашы һәм көчле рухы менә шундый чорда формалаша.

Ташкичү мәдрәсәсендә шулай ук 1746 елга кадәр Габделсәлам бине Уразмөхәммәт (Урай) белән галим Сәгыйд бине Ибраһим бине Габделгафур да укыткан.

Курса мәдрәсәсе дә мөселман дөньясында күренекле урын тоткан. Мәдрәсәдә галим һәм мәгърифәтчеләр Г.Курсави, Х. Хәмитов, Г.Мөхәммәтов һәм башкалар мөдәррислек иткән. Бирегә шәкертләр Казан һәм күрше Вятка губерналарыннан гына түгел, ә бәлки Урта Азиядән дә килгән .

Казан арты мәгарифе традицияләрен 1930 елда Арча педагогия училищесы дәвам итә. Училищеда башка фәннәр белән бергә, татар теле һәм әдәбияты укытуга зур игътибар бирелә. Ул фәннәрне Г.Халит, Ә.Кари, Р.Харис кебек тататар әдәбиятенең күренекле шәхесләре укыта.Училищены тәмамлаучыларның 30га якыны язучы булып формалашты.

Арча ягы – ул Казан артының милли Мәккәсе: татар дөньясына Курсави, Мәрҗәни, Күлтәси кебек мәгърифәтчеләрне, Габдулла Тукайдан башлап, татар әдәбиятының йөзек кашларын тәшкил иткән Гомәр Бәширов, Гариф Ахунов, Мөхәммәт Мәһдиев һәм тагы алтмышлап каләм осталарын, танылган эшлеклеләрен, көрәшчеләрен, җәмәгать эшлеклеләрен, республика дәүләт, хуҗалык органнарында эшләүче җитәкчеләрен биргән як.

1781 елдан 1796 елга кадәр Арча җирләре Казан губернасы Арча өязе составында булалар. Узәге – Арча шәһәре. 1796 елда Арча өязе бетерелеп, Казан өязе составына кертелә.

1875 елда Арчада шәһәр идарә итү тәртибе кертелә. Арча шәһәренең гербы 1781 елда, планы 1837 елда раслана.

1926 елда Арча шәһәрләр исемлегеннән төшерелә һәм авыл дип йөртелә башлый.

1938 елда Арчага шәһәр тибындагы эшчеләр бистәсе статусы бирелә. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының 2008 елның 27 июнь карары белән Арча шәһәр тибындагы бистәсе Арча шәһәре дип үзгәртелде.